Het geval tributyltin (TBT)

Eind de jaren ’80 stelden wetenschappers bij mariene slakken een vermannelijking van de vrouwtjes vast. Dit gebeurde in verschillende gradaties, tot zelfs de ontwikkeling van een heuse pseudo-penis! Dit verschijnsel wordt ‘imposex’ genoemd. In extreme gevallen worden de vrouwtjes steriel met verregaande gevolgen voor de zeeslakkenpopulaties. Tributyltin (TBT), een stof die gebruikt wordt in aangroeiwerende verven, bleek verantwoordelijk te zijn.

Wist je dat … TBT en zijn toepassingen

De bewijzen voor de androgene werking van tributyltin hebben zich de laatste jaren opgestapeld. Daardoor staat het gebruik van TBT, en organotinverbindingen in het algemeen, nu wereldwijd ter discussie. TBT is een zogenaamd 'HPV-chemical' (High Production Volume). Dit betekent dat er veel van dit product (ongeveer 4.000 ton per jaar) wordt geproduceerd en dat het derhalve een grote economische waarde heeft.

Tributyltin (TBT) behoort tot de organotinverbindingen. Tributyltinverbindingen ontstaan door de covalente binding van drie butylgroepen met tetravalent tin (Sn). De algemene formule voor TBT is (C4H9)3Sn-X, waarbij de X staat voor het anion. De belangrijkste tributyltinverbindingen zijn tributyltinchloride (TBTCI), tributyltinacetaat (TBTAc) en tributyltinoxide (TBTO).

Chemische formule van tributyltin (TBT).
© http://www.natur.dk/PrintStory.asp?Story=1&Page=1

TBT verdampt heel moeilijk omdat het een lage dampspanning heeft. Het heeft een hogere affiniteit voor organisch materiaal dan voor water. Hierdoor kan het bioaccumuleren in ecosystemen.

TBT is niet persistent in water. De halfwaardetijd (dit is de tijd nodig om 50% van de beginhoeveelheid te laten verdwijnen) varieert tussen 7 en 30 dagen bij zomertemperaturen en tot meer dan 2 maand gedurende de winter. De degradatie gebeurt hoofdzakelijk via biologische weg. Vooral micro-organismen, maar ook enkele grotere aquatische organismen zijn in staat TBT af te breken. In tegenstelling tot de snelle afbraak in water, is de halfwaardetijd in de bodem in de grootteorde van jaren (0,5-5jaar). TBT hecht zich sterk aan het sediment waar het nauwelijks wordt afgebroken. Daarom hebben vrijwel alle grote zeehavens te maken met sterk vervuild slib.

Tributyltinverbindingen zijn vooral berucht door hun chronische toxiciteit. Reeds bij zeer lage concentraties is TBT chronisch toxisch. Imposex treedt bij sommige slakken bijvoorbeeld reeds op vanaf duizendsten van een milligram per liter concentraties. De toxiciteit van TBT is sterk gerelateerd aan de biobeschikbaarheid. Vooral pH en huminezuurconcetratie van het water bepalen op die manier de toxiciteit. Zeewater is gebufferd rond een pH van 8 waardoor tributyltin vooral voorkomt onder de vorm van TBTOH, de meest biobeschikbare vorm. Om die reden is TBT in zeewater vijf maal zo toxisch als in zoetwater.